ΙΚΕΑ: Η εργασία απελευθερώνει

Στις 26 Μαρτίου του 2008 εγκαινιάστηκε το νέο κατάστημα ΙΚΕΑ στον Κηφισό με τους πρώτους καταναλωτές να ξεπερνάν τις 20.000. Συνηθισμένο μέγεθος αποδοχής αφού τα καταστήματα ΙΚΕΑ δεν είναι ένα απλό καπιταλιστικό εγχείρημα. του «συρμού». Ιδρύθηκαν από τον Ingvar Kamprad το 1943 και το όνομα τους προήλθε από ακρολέξιο με βάση τα προσωπικά αρχικά του ιδρυτή: I από το Ingvar (το μικρό του όνομα), Κ από το Kamprad (το επίθετο του), Ε από το Elmtaryd (το όνομα της οικογενειακής του φάρμας) και Α από το Agunnaryd (το χωριό που γεννήθηκε). Επειδή τίποτε δεν είναι τυχαίο, αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι στα μέσα της δεκαετίας του 90 ο Kamprad μετά από πιέσεις δημοσιογράφων αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι όχι μόνο υπήρξε θερμός υποστηρικτής των Ναζί κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αλλά με θρασύτητα δήλωσε ότι παρέμεινε υποστηρικτής τους και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 50. Εν πάσει περιπτώση, μπροστά σε ένα ενδεχόμενο κοινωνικής αποπομπής που, προφανώς, θα συνοδευόταν και από ένα μποϋκοτάζ στις επιχειρήσεις του, ζήτησε δημόσια συγνώμη. Σήμερα τα ΙΚΕΑ αριθμούν πάνω από 35 καταστήματα και 1600 προμηθευτές σε παγκόσμιο επίπεδο. Η σύγχρονη φιλοσοφία των ΙΚΕΑ διαμορφώθηκε ως αποτέλεσμα συγκυριών που συνέβησαν γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 90. Τότε το καταναλωτικό κοινό παρουσίαζε μια αύξηση στις αντιστάσεις του απέναντι στον καταιγισμό των διαφημιστικών μηνυμάτων. Χαρακτηριστικά τότε ο Jobber, ένας ακαδημαϊκός, απροκάλυπτα δήλωσε πως ο μόνος τρόπος για να επανέλθει ο καταναλωτής υπό τον έλεγχο των επιχειρήσεων είναι να επικεντρωθούν οι εταιρίες στο συναίσθημα και στη συνείδηση των καταναλωτών. Η εκμετάλλευση θεμάτων της επικαιρότητας και κοινωνικών προβλημάτων που απασχολούν το σύγχρονο άνθρωπο ήταν ανάμεσα στις βασικές προτάσεις του συγκεκριμένου ακαδημαϊκού.

Από τις πρώτες εταιρίες που υιοθέτησαν μια τέτοια στρατηγική ήταν η Benetton. Με το μεταναστευτικό πρόβλημα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος παγκοσμίως η συγκεκριμένη εταιρία δαπάνησε απίστευτα χρηματικά ποσά στη δημιουργία της μεγαλύτερης αντιρατσιστικής διαφημιστικής καμπάνιας στη σύγχρονη επιχειρηματική ιστορία. Το χτίσιμο ενός αντιρατσιστικού προφίλ με μοναδικό σκοπό το κέρδος, φυσικά, στη περίπτωση της Benetton απέδωσε και με το παραπάνω, με την εταιρία να διπλασιάζει το τζίρο της σε παγκόσμιο επίπεδο. Η «επιτυχία» αυτή δεν θα αργούσε να γεννήσει αντίστοιχους μιμητές, όπως τα καταστήματα επίπλων ΙΚΕΑ. Με το κοινό να παρασύρεται και πάλι από τις γενναιόδωρες δωρεές του ΙΚΕΑ και τη συμμετοχή του ιδιοκτήτη σε συνέδρια και ημερίδες για τα δικαιώματα των εργαζομένων, το ΙΚΕΑ μετατράπηκε όπως είπε με χαρακτηριστική ειρωνεία η Francesca Cafferi ( ακαδημαϊκός κλινικής παθολογίας) σε έναν «παγκόσμιο γίγαντα που δίνει αγάπη και θέλει μόνο αγάπη».

Μέσα στην καρδιά της κοινωνίας του Θεάματος, με όλα τα Μέσα «Επικοινωνίας» να έχουν ανάγει την προπαγάνδα σε τέχνη, η διαφήμιση έχει εκσυγχρονίσει τόσο τα ποσοτικά όσο και τα ποιοτικά της χαρακτηριστικά. Η δύναμη της Εικόνας εστιάζεται όχι πια σε μάζες αλλά σε πρόσωπα επιδιώκοντας την αποικιοποίηση ενός μέρους του ανθρώπινου ψυχισμού για να εγκαθιδρύει εκεί πλαστές επιθυμίες, ψεύτικες ανάγκες. Οι ανάγκες αυτές ικανοποιούνται από εμπορικά κέντρα-μεγαθήρια, ακριβώς όπως και τα ΙΚΕΑ, με αρχιτεκτονική bunker, δηλαδή οχυρού, ενός περίκλειστου χώρου που δεν έχει παράθυρα αλλά επιβάλλει την συγκέντρωση του βλέμματος των καταναλωτών αποκλειστικά πάνω στα εμπορεύματα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι κάμερες μέσα σ’ αυτά τα μεγαθήρια δεν περιορίζονται μόνο στον έλεγχο του χώρου αλλά εστιάζουν στα ματιά του καταναλωτή απ’ όπου οι «ειδικοί» καταγράφουν πόσο ανοιγοκλείνουν τα βλέφαρα: νευρική κίνηση των βλεφάρων σε σχέση με ένα προϊόν σημαίνει και καταναλωτικό ενδιαφέρον.

Ο όμιλος ΙΚΕΑ σε αναζήτηση στρατηγικών μείωσης του κόστους παραγωγής (και σε αυτό μιμητής άλλων εταιριών όπως της ΝΙΚΕ κτλ.) αποφάσισε τη μεταφορά της παραγωγικής διαδικασίας σε χώρες με χαμηλό παραγωγικό κόστος. Το 18% της παραγωγής του μεταφέρθηκε στην Κίνα και το 12% στην Πολωνία. Το υπόλοιπο μέρος της παραγωγής μεταφέρθηκε ασφαλώς σε χώρες όπως η Ρουμανία, το Πακιστάν και η Ινδία όπου τα εργατικά χέρια είναι τα πιο φτηνά στο πλανήτη. Με όπλο και σλόγκαν την ενίσχυση των τοπικών οικονομιών των χωρών αυτών και τη προβολή του ΙΚΕΑ από τα ΜΜΕ ως σωτήρα, το ΙΚΕΑ πέτυχε τη μείωση του κόστους παραγωγής του στο μισό διπλασιάζοντας ταυτόχρονα τα κέρδη του. Και μάλιστα σε χώρες που στο παρελθόν εταιρίες σαν τη Νike κατηγορήθηκαν για την εμπλοκή ανηλίκων στη παραγωγική διαδικασία κάτω από άθλιες εργασιακές συνθήκες. Στα εργοστάσια που το ΙΚΕΑ είχε μεταφέρει την παραγωγή του αποδείχτηκε ότι το εργατικό δυναμικό απαρτιζόταν και από παιδιά 4 και 5 χρονών με αμοιβή που δεν ξεπερνάει τα 5 $ ημερησίως. Στην Ινδία συγκεκριμένα παιδιά 4 και 5 χρονών είναι υπεύθυνα για το δίπλωμα χαλιών με τη φίρμα του ΙΚΕΑ που στη συνέχεια εξάγονται σε καταστήματα στη Νέα Υόρκη και το Άμστερνταμ.

Τα καταστήματα ΙΚΕΑ για να αποφύγουν να βιώσουν μια πτώση στις πωλήσεις όπως στη περίπτωση της NIKE έσπευσαν να ανακοινώσουν τη συνεργασία τους με τον διεθνή οργανισμό UNICEF με σκοπό την εξάλειψη της παιδικής εργασίας. Με μια δωρεά 500.000$ σε ένα πρόγραμμα της UNICEF με τίτλο «όχι παιδιά σε εργοστάσια» το ΙΚΕΑ κατάφερε και πάλι να διασώσει την εικόνα του. Τα γεγονότα όμως στέκονταν εμπόδιο και η εταιρία ξαναβρέθηκε σε δύσκολη θέση όταν πάλι σε συνεργαζόμενα εργοστάσια στην Ινδία παιδιά και γυναίκες βρέθηκαν να δουλεύουν κάτω από άθλιες συνθήκες. Οι εκπρόσωποι δήλωσαν αδυναμία στο να ελέγξουν όλα τα εργοστάσια τους επιρρίπτοντας τις ευθύνες στα τοπικά εργοστάσια των χωρών αυτών. Ας αναφερθεί ότι τα εργοστάσια ΙΚΕΑ σ’ αυτές τις πάμφτωχες χώρες είναι αποκλειστικής εκμετάλλευσής τους, μια και δεν παράγεται σ’ αυτά κανένα προϊόν άλλης εταιρίας. Χαρακτηριστικά ο Valerio Di Bussolo (υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων του ΙΚΕΑ στην Ιταλία) δήλωσε πως «είναι αδύνατο να είναι σίγουροι 100% ότι τα εργοστάσια με τα οποία συνεργάζονται σε άλλες χώρες δεν καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα των εργατών ή δεν παρανομούν).

Στο βωμό της προσφοράς φθηνών επίπλων στους καταναλωτές πέρα από την εκμετάλλευση παιδιών και γενικά πέρα από τη χρήση όσο το δυνατόν πιο φθηνών εργατικών χεριών, στη θυσία δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι των καταστημάτων ΙΚΕΑ.

Το Μάρτη του 2006, η οργάνωση Oxfam έκανε έρευνα σε επιχειρήσεις που δούλευαν για λογαριασμό της ΙΚΕΑ, κυρίως στην Ινδία και άλλες χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας. Οι ερευνητές της Oxfam μίλησαν με εκατοντάδες εργαζόμενους και με τις διοικήσεις των επιχειρήσεων. Ιδού ορισμένα από τα συμπεράσματα:

· Σε όλες σχεδόν τις επιχειρήσεις, ο συνδικαλισμός απαγορεύεται, ή κηρύσσεται ανεπιθύμητος.

· Στις επιχειρήσεις όπου δεν υπάρχει καμιά συνδικαλιστική παρέμβαση, οι εργαζόμενοι δουλεύουν από 12 έως 15 ώρες τη μέρα, ενώ οι μισθοί είναι «απροσδιόριστοι».

· Οι μισθοί κυμαίνονται, σε κάθε περίπτωση, από 38 έως 49 δολάρια το μήνα!

· Οι δύο πρώτες ώρες υπερωριακής απασχόλησης δεν πληρώνονται, ενώ οι τέσσερις ώρες υπερωρίας πληρώνονται με 1 (ένα) δολάριο…

Στην Ινδία και συγκεκριμένα στη Μπούρμα, το ΙΚΕΑ απασχολεί καταναγκαστικά στη παραγωγή των προϊόντων του πολιτικούς κρατούμενους με σχεδόν ανύπαρκτη αμοιβή.

Το 1999 στη Γαλλία το ΙΚΕΑ υπέστη κατακόρυφη πτώση των πωλήσεων όταν ένα email από το εσωτερικό του καταστήματος έφτασε στο τύπο. Το συγκεκριμένο email απευθυνόταν στο υπεύθυνο διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού του καταστήματος συμβουλεύοντας τον να μην προσλαμβάνονται «έγχρωμοι» για τη διανομή των καταλόγων μιας και ο κόσμος συνήθως δεν ανοίγει την πόρτα του σε έγχρωμους. Ύστερα από πιέσεις αποκαλύφθηκε ότι το Γαλλικό κατάστημα απασχολούσε έγχρωμους μόνο σε δουλειές που δεν είχαν απευθείας επαφή με το κοινό. Ούτε πωλητές ούτε διανομείς. Στην Ιταλία επίσης σφοδρές διαμαρτυρίες ξέσπασαν από τους εργαζόμενους αντιδρώντας στα σκληρά ωράρια και στην απόφαση του καταστήματος να λειτουργήσει και τις Κυριακές «προσφέροντας αγάπη στους καταναλωτές 7 μέρες την εβδομάδα». Ένας εργαζόμενος του ΙΚΕΑ στην Ιταλία δήλωσε ανώνυμα πως «οι μέρες που αισθανόσουν μέλος μιας οικογένειας στο κατάστημα είχαν παρέλθει οριστικά».

Τώρα οι εργαζόμενοι είναι αντιμέτωποι με αδιάλλακτους κανόνες σκληρά ωράρια που σε πολλές περιπτώσεις (και στην Ελλάδα) ξεπερνούν τις νόμιμες, με επιβεβλημένη εργασία από τη σύμβαση και της Κυριακές χωρίς την παραμικρή αύξηση εργατικού δυναμικού, με αλλαγές βάρδιας χωρίς ειρμό, με εργαζόμενους φιμωμένους χωρίς κανένα δικαίωμα πέρα από την επιβεβλημένη φυσική τους παρουσία κάτω από συγκεκριμένους κανόνες της γνωστής καπιταλιστικής ηθικής.

Πιο συγκεκριμένα, για παράδειγμα, το άρθρο 9 η σύμβαση εργασίας των καταστημάτων ΙΚΕΑ και στη Ελλάδα ορίζει με σαφήνεια πως: «η ιδιόρρυθμη υπερωριακή απασχόληση και νόμιμη υπερωριακή απασχόληση στους εργαζόμενους, ως και η τοιαύτη κατά τις νυχτερινές ώρες και τις εξαιρετέες εορτές του έτους ή τις Κυριακές είναι υποχρεωτική για αυτόν, εφόσον η εργασία θεωρείται απαραίτητη για την εταιρεία». Η «ιδιομορφία» στην εφαρμογή του άρθρου 9 στα ΙΚΕΑ είναι ότι απουσιάζει η αναφορά για την απαραίτητη συναίνεση του εργαζομένου στην περίπτωση «διευθυντικού δικαιώματος»

Το παραπάνω άρθρο ουσιαστικά δεσμεύει μέσω της υπογραφής τον εργαζόμενο να ακολουθήσει οτιδήποτε η επιχείρηση κρίνει απαραίτητο. Τα νυχτερινά ωράρια, η Κυριακάτικη εργασία και η εργασία σε γιορτές που είναι εξαιρετέες, για τον εργαζόμενο είναι αυτονόητα εφόσον πάντα η εταιρία κρίνει ότι είναι απαραίτητο. Η κατάσταση επιβαρύνεται δραματικά αφού σύμφωνα και με αστικές δημοσιεύσεις -και συγκεκριμένα στα «Νέα»- το νέο ωράριο λειτουργίας των καταστημάτων αυτών δεν άνοιξε χώρο για νέες προσλήψεις, για νέες θέσεις εργασίας. Αντίθετα, η εταιρία με την λίαν επιεικώς απαράδεκτη σύμβασή της κάτω από την κάλυψη τού ό,τι κρίνει απαραίτητο αυτή ο εργαζόμενος πρέπει να το κάνει, καταφέρνει σε όλα τα καταστήματα να καλύψει τις επιπλέον ανάγκες που γεννάει η αύξηση του ωραρίου λειτουργίας με το υπάρχον δυναμικό της. Συγκεκριμένα, οι εργαζόμενοι έρχονται αντιμέτωποι με επιπρόσθετη απλήρωτη εργασία και ασυνάρτητο εργασιακό ωράριο. Σε πολλές περιπτώσεις είναι χαρακτηριστικό ότι οι εργαζόμενοι πληρώνονται για 6 ώρες ενώ μπορεί να απασχολούνται ακόμη και για 9.

Όσον αφορά στο νέο κατάστημα ΙΚΕΑ στο Αιγάλεω, έχει συνολική επιφάνεια 26.000τ.μ. και απασχολεί 580 υπαλλήλους, αριθμός εργαζομένων που, με δεδομένες τις βάρδιες και αφαιρώντας τα στελέχη και το διοικητικό προσωπικό, αποδεικνύεται αρκετά μικρός σε αντιστοιχία με τα τετραγωνικά του καταστήματος και τον όγκο των καταναλωτών που καλύπτονται καθημερινά. ‘Οσον αφορά τις συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων του ΙΚΕΑ δεν διαφέρουν πολύ από τα εργοστάσια. Άνθρωποι που δουλεύουν για ελάχιστα χρήματα περισσότερες ώρες από το καταναγκαστικό 8ωρο στα σύγχρονα κάτεργα των επιχειρηματιών. Ο εργοδότης επιδιώκει την εξαντλητική εκμετάλλευση του εργαζομένου αφού του επιβάλλει να δουλεύει καθημερινά υπερωρίες. Παράλληλα προσπαθεί να προωθήσει θεσμικά την 24ωρη λειτουργία των καταστημάτων 7 μέρες την εβδομάδα, θεσμική προώθηση που έχει ακουστεί και από αρμόδιο θεσμικό κυβερνητικό στέλεχος.

Ο καταμερισμός της εργασίας λειτουργεί στη βάση της κάθετης οργάνωσης. Πρόκειται για ένα αυστηρά οριοθετημένο οργανωτικό καθεστώς μέσα στην επιχείρηση, σύμφωνα με το οποίο αναπτύσσονται αναρίθμητες βαθμίδες εξουσίας μεταξύ των εργαζομένων που κατοχυρώνουν τον απόλυτο έλεγχο απόδοσης και συμπεριφοράς του καθενός από αυτούς. Η απόλυτα εξουσιαστική κατάτμηση του εργασιακού χώρου και των εργασιακών καθηκόντων θωρακίζει την αποξένωση. Χωρίζοντας τους εργαζόμενους σε τομείς με τον καθένα να γνωρίζει τι συμβαίνει στο δικό του και μόνο τομέα, τα προβλήματα που δημιουργούνται κάπου αλλού πιθανό να μείνουν άγνωστα. Αυτό σίγουρα διευκολύνει τον εργοδότη και δημιουργεί αναχώματα στην πιθανότητα εκδήλωσης εργασιακής αλληλεγγύης. Εξάλλου, οι βαθμίδες εξουσίας και ελέγχου δεν είναι τίποτε άλλο από απαράβατη θέσμιση του χαφιεδισμού. Ο χαφιεδισμός δεν παραμένει «μια έφεση» στην διακριτική ευχέρεια εργαζομένων με «ανάλαφρη» ταξική ηθική αλλά οργανώνεται επιστημονικά και γίνεται διατεταγμένο χαρακτηριστικό του κάθε «υπεύθυνου» εργασιακού ρόλου. Είναι αναγκαίο να αναφερθεί εδώ ότι σε μία συνομιλία πελάτη του ΙΚΕΑ με στέλεχος της εταιρίας για κάποιο πρόβλημα που αφορούσε εμπόρευμα, η άνεση με την οποία ζητήθηκαν τα ονόματα των υπαλλήλων που εξυπηρέτησαν το συγκεκριμένο πελάτη ήταν χαρακτηριστική. Οι ταμπέλες με τα ονόματά τους που φοράνε οι υπάλληλοι επιβεβαιώνουν κάθε φορά τον βαθμό έκθεσής τους προς κάθε κατεύθυνση. Εξάλλου είναι ίδιον του τριτογενή τομέα σε σχέση με τον δευτερογενή ότι κάθε πελάτης είναι και αφεντικό.

Ο συνδικαλισμός είναι δύσκολος σε τέτοιες επιχειρήσεις έως και ακατόρθωτος τις περισσότερες φορές. Γνωρίζουμε ότι υπάρχει επιχειρησιακό σωματείο στα ΙΚΕΑ αλλά απολύτως τίποτε παραπάνω. Δεν είναι τυχαίο ότι στα ψιλά γράμματα των συμβάσεων αναφέρεται η «ανάγκη» για εχεμύθεια έξω από το χώρο εργασίας και την μη μεταφορά εγγράφων και δεδομένων από αυτόν προς εξωτερικούς παράγοντες, γεγονός το οποίο δικαιολογεί μέχρι και απόλυση. Παρακολουθούνται με κάμερες σε όλο τον εργασιακό χώρο ακόμη και στα parking και τις τουαλέτες. Στα εγκαίνια του ΙΚΕΑ είχε ειπωθεί ότι με την δημιουργία τέτοιων καταστημάτων θα μειωθεί σημαντικά η ανεργία, αλλά εδώ συμβαίνει το αντίθετο.

Κάτω από τη στενή παρακολούθηση των καμερών οι εργαζόμενοι έχουν μετατραπεί σε μαριονέτες με την κάθε τους κίνηση να ελέγχεται από συστήματα παρακολούθησης που καταγράφουν σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και τις ομιλίες τους. Και όλα αυτά με σκοπό την προστασία των καταναλωτών. Στο Ιταλικό ΙΚΕΑ εργαζόμενοι καταγγέλλουν ανώνυμα ότι πάρα πολλοί συνάδελφοι τους απολύθηκαν λόγω «απρεπούς συμπεριφοράς» που κατέγραψαν τα συστήματα παρακολούθησης. Το ΙΚΕΑ δεν ήρθε για να προσφέρει νέες θέσεις εργασίας. Το ΙΚΕΑ είναι μια επιχείρηση με σκοπό, προφανώς, μόνο το κέρδος. Δεν είναι μια ανθρωποκεντρική εταιρία όπως θέλει να εμφανίζεται. Αναφέρεται από υπαλλήλους των συγκεκριμένων καταστημάτων πως η ώρα που τελειώνει ένας απογευματινός εργαζόμενος τη δουλειά του παραμένει για αυτούς εντελώς άγνωστη μιας και είναι επιβαρυμένοι όπως και σε άλλες αλυσίδες με την τακτοποίηση των εμπορευμάτων μετά τις πολύωρες επισκέψεις των καταναλωτών.

Το ΙΚΕΑ με αντάλλαγμα το χαμηλό κόστος για τους καταναλωτές δεν διστάζει να αναθέτει σε υπαλλήλους καθήκοντα που κανονικά αποτελούν αρμοδιότητες τριών και τεσσάρων υπαλλήλων. Έτσι και αλλιώς ο ιδρυτής χαρακτηριστικά δήλωσε σε συνέντευξή του στη New York Times πως κύριο μέλημα της επιχείρησης είναι η διατήρηση των τιμών σε όσο το δυνατόν χαμηλότερα επίπεδα με κάθε μέσο. Έτσι λοιπόν από τη σκλαβιά των υπαλλήλων στις παραγωγικές μονάδες του ΙΚΕΑ μέχρι την φασιστική εκμετάλλευση των υπαλλήλων στα καταστήματα το ΙΚΕΑ κρατάει το λόγο του για χαμηλές τιμές σε βάρος των ίδιων του των εργαζομένων. Και η γενικευμένη υποκρισία συνεχίζεται με τον όμιλο συνεχώς να βραβεύεται για τη φιλανθρωπική συνεισφορά του…

Το παραπάνω κείμενο είναι μέρος μπροσούρας για εκδήλωση που οργανώθηκε από την πρωτοβουλία αναρχικών αιγάλεω με θέμα την υπόθεση των αντιστάσεων στους χώρους δουλειάς.

πη